BEDEMI GRADA KOTORA
Srednjovjekovni utvrđeni grad Kotor smješten je na samom kraju Bokokotorskog zaliva. Nije poznato kada je nastalo najranije naselje na mjestu današnjeg grada.
U antičkom periodu se na mjestu današnjeg Kotora, ili u njegovoj blizini, nalazio grad Akruvijum, kojega pominju .antički pisci Livije, Plinije Stariji i Ptolomej. Od 7. vijeka se pojavljuje pod imenom Dekaderon i Dekatarum, od čega je izveden slovenski naziv- Kotor. Pisani izvori pominju ”gornji grad”, što se odnosi na najstariji dio naselja, na vrhu brda Sv.Ivan, i ”donji grad”, kojega su 841. opustošili Saraceni, a krajem 10. vijeka makedonski car Samuilo. U 11. vijeku se nalazi u sastavu dukljanske države Vojisavljevića. Od 1185. godine pripada Raškoj, kaka, pod dinastijom Nemanjića, grad doživljava privredni i kulturni procvat, grada”. Nakon propasti Raške 1371. kraće vrijeme njime vladaju ugarsko-hrvatski kraljevi, zatim bosanski kralj Tvrtko, da bi izvesno vrijeme ( 1391-1420 ) egzistirao kao samostalna komuna. Skoro četiri vijeka ( 1420- 1797 ) nalazi se pod okriljem Mletačke republike, te duže od jednog vijeka ( 1814-1918 ) u sklopu Austrougarske monarhije. Sve te česte državno-političke mijene ostavile su neizbrisive tragove u životu grada i na njegovim kulturno-istorijskim spomenicima.
Kotor je najveća stara urbana cjelina u Crnoj Gori. Njegovo istorijsko jezgro se širilo na trouglastom prostoru između brda i mora, te rijeke Škurde i vrela Gurdić. Unutar moćnih gradskih bedema sačuvala je urbana matrica, uglavnom, svoj srednjovjekovni prostorni raspored sa uzanim krivudavim ulicama i brojnim gradskim trgovima i ”piacetama”, na kojima su glavni urbanistički akcenti – crkve i palate. Oko njih su grupisane insulae sa građanskim kućama, čije su vidne fasade građene od lijepo obrađenog kamena, domaćeg ili korčulanskog, što cjelini daje skladnost i specifičan mediteranski kolorit. Snažni gradski bedemi uokviruju istorijsko gradsko jezgro, protežući se ivicom brda Sv.Ivan do njegovog vrha, kao najistaknutije strateške tačke. Bedemi su sukcesivno rasli, paralelno sa širenjem grada. Ne zna se pouzdano kada se otpočelo sa njihovom izgradnjom. Najstariji dijelovi su oni uz sjeverna vrata do rijeke Škurde, i u jugozapadnom dijelu pored mora. Njihova vertikalna struktura je kasnije, kada se počelo upotrebljavati vatreno oružje, ojačavana kosim kontraforima sa spoljne strane.
Od 15. vijeka Kotor postaje pogranični grad, te se, zbog stalne opasnosti od turskih napada, proširuju i ojačavaju bedemi, izgrađuju se sjeverna vrata (1540), rekonstruišu zapadna (1555) i višestruko ojačavaju južna vrata uz vrelo i bastion Gurdić. Pored mora i duž rijeke Škurde, izgrađuje se više bastiona sa dominirajućom Citadelom. Na bedemima se radilo sve do 19. vijeka, posebno na njihovom gornjem dijelu. U okviru njih, na padini brda, nalazi se crkva Gospa od zdravlja, nazvana još i Gospa od počivala, koja je služila za obred vojne posade gornje tvrđave. Najstarija arheološki evidentirana građevina unutar grada je ranohrišćanska bazilika iz 6. vijeka, pronađena ispod današnje crkve Marije Koleđate. Bila je to, po svoj prilici, katedralna crkva, što ukazuje na pretpostavku da je Kotor već tada bio značajno naselje i episkopski grad. Počrtkom 9. vijeka grad dobija svog zaštitnika – sv.Trifuna (u lokalnoj verziji – Tripun), kome se 809. godine posvećuje memorijalna crkva. Intenzivnija urbanistička izgradnja može se pratiti tek od 12. vijeka. Tada se podiže nova velika katedrala (1166), pa zatim brojne romaničke crkve- Sv.Luka (1195), Marija Koleđata (1221), Sv.Ana (početak 13. vijeka), Sv.Pavle (1263) i još neke nesačuvane crkve.
Od gotičkih građevina ističe se palata Drago i ostaci preuređenih palata Buća i Bizanti, kao i brojni ostaci arhitektonske skulpture – portali, trifore, bifore i drugi reljefni ukrasi. Pored domaćih graditelja, klesara i skulptora, među kojima posebno mjesto pripada kotorskom franjevcu Vitu, graditelju manastira Dečana, u Kotoru djeluju majstori iz drugih priobalnih gradova pa i pokoji stranac.Među zanatlijama su posebno bili zapaženi zlatari, čiji proizvodi su bili nadaleko poznati, tako da su neki od njih djelovali i u drugim državama. Među njihovim umjetničko-zanatskim tvorevinama – sakralnim, votivnim i luksuznim – koji se čuvaju u riznici katedrale i drugim crkvama, posebno mjesto pripada pozlaćenoj srebrnoj pali u katedrali. Tokom 13. i 14. vijeka djeluje u Kotoru skupina slikara, u nauci poznata kao pictores graeci. Pisani izvori Kotorskog arhiva poimenice pominju Nikolu i Manojla početkom, a Georgija krajem 14. vijeka. Neki od tih ”grčkih slikara” živopisali su katedralu i Mariju Koleđatu, od čega su očuvani samo fragmenti. Malo je dospjelo do naših dana i od najvećeg kotorskog slikara – Lovra Marinova Dobričevića, kome se pripisuju freske u crkvi Sv. Ane i slika na dasci u katedrali sa Bogorodicom i Hristom, na jednoj, a Ecce homo, na drugoj strani.
U baroknom stilu podiže se više crkava (Sv. Josip, Gospa od Anđela, Sv. Duh ), palata (Pima, Grubonja, Grgurina) i građanskih kuća, dok su brojni objekti, sakralni i profani, bili barokizirani. Potrebe za slikarskim i skulptorskim delima su se, uglavnom, zadovoljavale importom iz Venecije. U gradu deluje tek poneki domaći majstor kao fra Deziderio Kotoranin, ili strani, poput Franćeska Kabjanke, mletačkog skulptora, koji je početkom 18. vijeka ostvario svoja najbolja djela upravo u Kotoru.Posljednji veći građevinski zahvati unutar gradskog jezgra dogodili su se u doba austro-ugarske uprave kada je, krajem 19. i početkom 20. vijeka, izgrađeno nekoliko objekata, javnih i privatnih, u duhu secesije, a koji se ne uklapaju najsrećnije u urbano tkivo drevnog Kotora.
Zbog autentičnosti i opštih kulturno-istorijsih vrijednosti, kao vjekovna spona između Mediterana i balkanskog zaleđa, Kotor se nalati na listi UNESCO-a kao dio svjetske prirodne i kulturne baštine.
PRAISTORIJSKI CRTEZI-LIPCI
Stijena Lipci nalazi se u sredini prirodno formiranog amfiteatra iznad naselja Lipci, na sjevernoj strani risanskog zaliva u Opštini Kotor. Stijena Lipci je arheološki spomenik kulture II kategorije, jer se na okapini stijene nalaze praistorijski crteži, koji prikazuju scene lova na jelene, simbolični znak izlazećeg sunca, kao i neke druge simbole. Te oslikane scene, prema nalazima nauke, ne predstavljaju samo prikaz stvarnosti, odnosno ilustraciju zanimanja – lova, nego i kultnu predstavu u vezi sa njim. Slikarstvo na okapini Lipci predstavlja najkompletniji ansambl balkanske praistorijske umjetnosti, na kojem se može proučavati daleka epoha duhovnog života stanovništva Bokokotorskog zaliva. Slikarstvo u Lipcima, nastalo u VIII vijeku prije naše ere, je drugo po starini na Jadranskoj obali. Zbog hronoloških i drugih vrijednosti značajnih za poznavanje kulturne prošlosti, slika na stijeni okapine u Lipcima, zaslužuje izuzetnu pažnju, odnosno da lokalitet u kojemu je ona milenijumima opstajala, bude na adekvatan način zaštićen, proučen i prezentovan javnosti.
RIMSKI MOZAICI-RISAN
Risan je najstarije naselje u Boki. Pominje se već u 3. vijeku p.n.e. kao ilirsko utvrđenje. Prema predanju, u Risnu je, pod najezdom Rimljana, našla utočište Ilirska kraljica Teuta. U Risnu se nalaze mozaici iz rimskog perioda nastali krajem 2. i početkom 3. vijeka n.e. U sredini mozaika nalazi se predstava boga Hipnosa, jedina figura tog božanstva na istočnoj obali Jadrana. Risan je jedan od najvećih arheoloških lokaliteta kod nas, naročito njegov dio preko puta hotela Teuta, nazvan Carine. U Risnu se nalazi crkva Sv. Petra i Pavla , iz 18. vijeka. U blizini Risna nalazi se i Manastir Banja, sagrađen početkom 18. vijeka, sa bogatom zbirkom ikona, Risanske ikonografske škole Dimitrijević – Rafailović. Nedaleko od Risna nalazi se mjesto Lipci koje je poznato po praistorijskim crtežima naslikanim na stijeni, gdje su u nizu poređane predstave jelena u hodu, koji se kreću s lijeva na desno. Jeleni su poređani u dva niza a pored njih je naslikano nekoliko geometrijskih motiva. Sve predstave izvedene su naljepljivanjem gline na površinu stijene. Ovi crteži potiču iz gvozdenog doba, oko 800. godine p.n.e.
Izvor-T.O.Kotor.
